Χειριστική μάγισσα; Εκδικητική σύζυγος; Μοιραία γυναίκα; Είναι το ίδιο το κακό προσωποποιημένο η Μήδεια, ή είναι το θύμα;
Η Μήδεια είναι μια πολύπλοκη προσωπικότητα που κινείται σε σκοτεινές περιοχές της ανθρώπινης ύπαρξης και της κοινωνίας, παρόλο που είναι η εγγονή του Ήλιου. Ξεπροβάλλει απ' το απόλυτο σκοτάδι με πράξεις τόσο σοκαριστικές και καθοριστικές όσο και τα μαγικά της που τις προκαλούν, χωρίς να την ενδιαφέρει ο τόπος, ο χρόνος ή οι αποδέκτες τους. Εξερευνά τα θολά όρια της ηθικής και της ανήθικης συμπεριφοράς, σε διαφορετικό πλαίσιο κάθε φορά, ειδικά υπό το πρίσμα των υπερφυσικών δυνατοτήτων και γνώσεών της.
Ο μύθος που την περιβάλλει είναι αμφίσημος, με υπερφυσικά ακατανόητα και φυσικά αδιανόητα στοιχεία, συνδεδεμένος πάντα με φαρμάκια, μαγικά φίλτρα και καταραμένα λόγια και καθηλωτικά βλέμματα όπως ακριβώς αρμόζει σε φοβερές μάγισσες. Το όνομά (ii) της Μήδειας είναι συνυφασμένο με δυνάμεις υπεράνθρωπες και δηλώνει την ιδιότητά της να επινοεί, να μηχανεύεται και κυρίως να εκτελεί ολέθρια σχέδια.
Η καταγωγή της Μήδειας είναι μαγική στην κυριολεξία. Ήταν κόρη του βασιλιά της Κολχίδας και φημισμένου μάγου Αιήτη, ανιψιά της μάγισσας Πασιφάης και της μάγισσας Κίρκης αλλά και κόρη ή εγγονή της Εκάτης. Μέσα σ' αυτήν την οικογένεια η Μήδεια δεν μπορούσε αλλά και δεν ήθελε να δραπετεύσει από τη μοίρα της να γίνει κι η ίδια μάγισσα με δική της δύναμη, τέχνη και πειθώ αλλά και με τη μεγαλύτερη εξειδίκευσή της, στα δυο αντιδιαμετρικά άκρα: να φτιάχνει φαρμάκια και φίλτρα που οδηγούν σε βασανιστικό θάνατο αλλά και φάρμακα και αλοιφές που προστατεύουν και νικάνε υπερφυσικά τέρατα και υπερνικάει η ζωή.
Ο μύθος της μπλέκει το ερωτικό πάθος, την προδοσία και τη δικαιοσύνη με τις μαγικές δυνάμεις μιας γυναίκας σε ένα ανδροκρατούμενο περιβάλλον, το οποίο την ωθεί στην ακαταλόγιστη χρήση τους προς φαινομενικό όφελός της ή προς ουσιαστικό όφελος του αγαπημένου της Ιάσονα, ενώ υπάρχουν στιγμές που τα αποτελέσματα της σκοτεινής μαγείας της είναι τραγικά γι όσους εμπλέκονται, αλλά ακόμα και για την ίδια.
Η Μήδεια συνάντησε τον Ιάσονα, σημαδιακά, μέσα στον ναό της Εκάτης, στην Κολχίδα, της οποίας ήταν και ιέρεια και όπου τον ερωτεύτηκε παράφορα. Εκεί, με την υπόδειξή της, ο Ιάσονας προσευχήθηκε στη θεά για να τον προφυλάξει από τον άθλο που του έθεσε ο πατέρας της. O Αιήτης για να του παραδώσει το χρυσόμαλλο δέρας (iii) του ανέθεσε να οργώσει και να σπείρει με δόντια δράκου, ένα χωράφι αφού δάμαζε ταύρους οι οποίοι έβγαζαν φλόγες από τα ρουθούνια τους και είχαν χάλκινα πόδια. Ταυτόχρονα, η Μήδεια τού έδωσε και μια αλοιφή από το προμήθειο (iv) που θα τον προστάτευε για μια ολόκληρη ημέρα, χρόνο αρκετό για να επιτελέσει τον άθλο του Αιήτη. Επίσης, τον συμβούλεψε ότι όταν σπείρει τα δόντια δράκου, να κρυφτεί κι άμεσα να πετάξει μια πέτρα ανάμεσα στου πάνοπλους πολεμιστές που θα φυτρώσουν την ίδια στιγμή με τη σπορά, για να αλληλοσκοτωθούν μεταξύ τους νομίζοντας ότι η αρχική επίθεση έγινε από έναν απ' τους ίδιους τους.
Ο Ιάσονας ακολούθησε κατά γράμμα τις συμβουλές της μάγισσάς του και παρόλο που τα κατάφερε, ο Αιήτης αθέτησε την υπόσχεσή του και δεν του έδωσε το χρυσόμαλλο δέρας. Και πάλι τότε η Μήδεια πρόστρεξε σε βοήθειά του με τα μαγικά της φίλτρα. Πρόδωσε τον ίδιο της τον πατέρα και αποκοίμησε τον δράκοντα που το φυλούσε για να μπορέσει ο Ιάσονας να το κλέψει.
Το ζευγάρι διέφυγε μαζί ενώ η Μήδεια, προέβη σε μια φοβερή προμελετημένη ενέργεια. Χωρίς κανέναν ενδοιασμό, άρπαξε και τον αδερφό της Άψυρτο, για να στήσει την παγίδα της στον Αιήτη που τους καταδίωκε ήδη. Έτσι, η Μήδεια έσφαξε τον Άψυρτο, τον τεμάχισε και πετούσε τα κομμάτια του στη θάλασσα ένα-ένα για να επιβραδύνει τον Αιήτη που σταματούσε για να τα περισυλλέξει.
Αμέσως μετα τη διαφυγή τους και τον καθαρμό τους από τη θεία της μάγισσα Κίρκη στην Αία, συνέχισαν το ταξίδι τους για την Ιωλκό κάνοντας στάση στην Κρήτη, αφού η Κίρκη δεν τους επέτρεψε να μείνουν στο νησί της. Εκεί, με ξόρκια και με το υπνωτιστικό βλέμμα της, η Μήδεια εξουδετέρωσε τον φοβερό γίγαντα και προστάτη της Κρήτης Τάλο, που κι αυτός δεν τους άφηνε να μείνουν και να ξεκουραστούν, πείθοντάς τον να τραβήξει το καρφί που συγκρατούσε το αίμα της φλέβας του, τάχα για να γίνει αθάνατος, οδηγώντας τον στην ουσία στον θάνατό του αντί στην αθανασία.
Όταν ο Ιάσονας επέστρεψε μαζί με το χρυσόμαλλο δέρας και τη Μήδεια στην Ιωλκό, ούτε ο Πελίας τήρησε την υπόσχεσή του να του δώσει πίσω τη βασιλεία. Από την αγάπη της για τον Ιάσονα και εξαιρετικά οργισμένη για την αδικία που έπραξε ο Πελίας προς τον αγαπημένο της, η Μήδεια μεταμφιέστηκε σε ιέρεια της Άρτεμης, έβαψε τα μαλλιά της άσπρα, άλειψε μια αλοιφή να φαίνεται ρυτιδωμένο το δέρμα της κι έβαλε σε λειτουργία το επόμενο σκοτεινό σχέδιό της.
Χρησιμοποίησε την τέχνη της μαγείας και χορεύοντας η ίδια εκστατικά υπνώτισε και τον Πελία και τις κόρες του. Ύστερα τις έπεισε να κομματιάσουν τον πατέρα τους και να ρίξουν τα κομμάτια του μέσα σ' ένα καζάνι για να βράσουν, με την πρόφαση ότι ο γέρος Πελίας μέσω αυτής της μαγικής τελετουργίας θα ξαναέβρισκε τα πρώτα του νιάτα. Μάλιστα τους έκανε και σχετική επίδειξη με ένα κατσικάκι, είτε όντως με μαγικά φίλτρα ζωντανεύοντάς το, είτε υπνωτίζοντάς τις και κάνοντάς τις να βλέπουν ένα είδωλο.
Όταν οι Κόρες του Πελία κατάλαβαν τι είχαν κάνει ήταν ήδη πολύ αργά. Τρελάθηκαν! Η Μήδεια όμως είχε πάρει την εκδίκησή της για τον Ιάσονα!
Η ζωή της Μήδειας και του Ιάσονα κυλούσε ευτυχισμένη. Όμως πάνω στον δέκατο χρόνο, ο Ιάσονας ερωτεύτηκε την ομορφότερη και νεότερη Γλαύκη ή έστω δεν αρνήθηκε την προσφορά του πατέρα της, του Κρέοντα για γάμο με τη Γλαύκη και μελλοντικό θρόνο της Κορίνθου ενώ η μοίρα της Μήδειας θα ήταν η άμεση εξορία.
Ο Ιάσονας δεν είχε ούτε δεύτερη σκέψη. Παράτησε τη Μήδεια, γεγονός το οποίο έφερε την τελική και ολική καταστροφή μαζί με την ανακοίνωση της εγκατάλειψής της. Η Μήδεια, κέρδισε μια μέρα, με την πρόφαση ότι ήθελε να κανονίσει τις λεπτομέρειες της εξορίας της.
Εξασφάλισε τη βοήθεια του Αιγαία, δίνοντάς του την υπόσχεση ότι με μαγικά βότανα θα τον απαλλάξει από την ατεκνία του. Αλλά στην ουσία χρειάστηκε τον χρόνο για να ετοιμάσει ένα δώρο για τη Γλαύκη. Γνωρίζοντας φυσικά πολύ καλά τα δηλητήρια, η Μήδεια ετοίμασε κι άλειψε μια μαγική αλοιφή σε ένα μανδύα, τον οποίο μόλις φόρεσε η Γλαύκη, τυλίχτηκε αμέσως σε φλόγες. Ο Κρέοντας που έτρεξε να βοηθήσει την κόρη του, κάηκε κι αυτός μαζί της, στη στιγμή. Τέτοια ήταν η δύναμη των μαγικών δηλητηρίων και φίλτρων της Μήδειας, αλλά κυρίως της ψυχικής και πνευματικής δύναμής της που ενέπνεε μέσα τους, ως πανίσχυρη μάγισσα.
Η οργισμένη Μήδεια, δεν επέτρεπε να φανεί καμιά πληγή της. Πήρε τη ζωή από τα ίδια της τα παιδιά με τον Ιάσονα, όχι με μαγικό τρόπο, αλλά με τον πιο απεχθή τρόπο, τα έσφαξε, κατά τον Ευριπίδη. Ο Ιάσονας (v) βρέθηκε μπροστά στο αποτρόπαιο θέαμα της απανθρακωμένης Γλαύκης και των σφαγμένων του παιδιών κι ήταν αυτή η μεγαλύτερη τιμωρία του, τα είχε χάσει όλα στον μέγιστο δυνατό βαθμό με τον μέγιστο πόνο ψυχής.
Παραμένοντας στον χαρακτήρα της μάγισσας Μήδειας, είναι εμφανές το μοτίβο του ότι κάποιος μπορεί να έχει μια ισχυρή επίδραση στη λογική και στη γνώμη άλλων και να καταφέρνει να τους πείθει ακόμα και για, εμφανώς σε άλλους, παράλογα πράγματα. Η χειριστική συμπεριφορά της και οι αποτρόπαιες πράξεις της συνιστούν κατά μία έννοια, άτομο αδίστακτο αλλά και άτομο βαθιά συνειδητοποιημένο της ιδιαίτερης γνώσης του και των αποτελεσμάτων της, που ανάλογα την περίσταση μπορεί να λειτουργήσει θεραπευτικά, ως το απόλυτο, ανιδιοτελές καλό ή θανατηφόρα, ως το απόλυτο κακό.
Τα κίνητρα σε παρόμοιες περιπτώσεις είναι συνήθως κρυφά και πολύ εγωιστικά αλλά αποκαλύπτονται με τις πράξεις ενώ συνεχίζουν να είναι ακατανόητα στην κοινή λογική ακόμα και μετά την αναγνώριση.
Θα μπορούσε να πει κάποιος ότι κατά κύριο λόγο οι πράξεις αυτές συμβαίνουν για να ικανοποιηθούν κάποια κατώτερα συναισθήματα (θυμός, φόβος, οργή, εκδίκηση κ.λπ.). Είναι όμως έτσι; Ή αυτό λέγεται επειδή είναι προς γενικό όφελος αυτού που τα υποκινεί, σε μια πατριαρχική κοινωνία; Δεν είναι αναφαίρετο δικαίωμά και μιας γυναίκας να πολεμήσει και να νικήσει μέχρι τελικής πτώσης τον εχθρό της;
Κρίνοντας από τις θυσίες και την αυτοεξορία της Μήδειας, την προδοσία προς τον αγαπημένο πατέρα της, τον φόνο του αδερφού της και όλων των υπόλοιπων με αποκορύφωμα τον φόνο των παιδιών της, κατά τον Ευριπίδη, η Μήδεια διατηρεί διαχρονικά ένα αρχέτυπο που λίγοι καταλαβαίνουν τη βαθιά σοφία και ευθύνη που απορρέει, καθώς με την εξουσία σε ζωή και θάνατο, κυριολεκτικά ή συμβολικά, δεν δέχεται το κατεστημένο και αυτό που άδικα επιβάλλεται, με όποιο τίμημα.
Το κοινό στοιχείο και το μοτίβο, που περνάει και στη λογοτεχνία από τη ζωή,είναι η συμπαράσταση μιας γυναίκας στον άνδρα, με τον οποίο είναι ερωτευμένη, διαπράττοντας ακόμα και προδοσία αγαπημένων δικών της ανθρώπων και ύστερα, η άνανδρη εγκατάλειψή της από αυτόν. Το μοτίβο αυτό λόγω και των ιδιαίτερα έντονων συγκινήσεων και ακραίων συναισθημάτων απ' το οποίο διακρίνεται, αποδίδεται ως κατηγορία στη γυναίκα, χαρακτηρίζοντάς την ως “μάγισσα” για να επιτευχθεί μέσα σ' έναν ανεξήγητο σκοταδισμό, ανεξαρτήτως εποχής, η πλήρης αθώωση της συμπεριφοράς του άνδρα ή όποιου μέλους αδικεί. Βέβαια, αν τύχει και όντως είναι μάγισσα μια γυναίκα, τότε τα πράγματα μπορεί να πάρουν τροπή πολύ σκοτεινή και ποιος μπορεί να πει “αδίκως” κιόλας...
Τα αρχέτυπα αυτά μοτίβα, σε συνδυασμό, με τον έρωτα και τη δίψα για εξουσία αλλά και με ακραίες μορφές ψυχoπάθειας, ναρκισσισμού ή σχιζοφρένειας, έχουν χρησιμοποιηθεί ευρέως και πολύ πετυχημένα, διαχρονικά για να συγκρουστούν και να εξιστορήσουν σε τραγωδίες, πράξεις προς συμμόρφωση ή αποφυγή. Ναρκισσιστικοί και χειριστικοί χαρακτήρες με ψυχιατρικές διαταραχές περιγράφονται σε μύθους, θρύλους και τραγωδίες και στα νεότερα χρόνια και σε ιστορίες και ταινίες τρόμου. Εκτός από τη λογοτεχνία, το θέατρο και τον κινηματογράφο, τα αρχέτυπα αυτά εξακολουθούν να υπάρχουν και να ...χρησιμοποιούνται στην καθημερινή μας ζωή.
Υπάρχει βέβαια κι άλλη μια πολύ σημαντική εκδοχή στον μύθο: η Μήδεια δεν σκότωσε τα παιδιά της αλλά της τα σκότωσαν οι Κορίνθιοι, για να την εκδικηθούν για κακοτυχίες και πράξεις που απέδωσαν σε αυτήν, την ξένη. Και μετά της απόδωσαν την πράξη. Πόσο πιο πολύ θα μπορούσε να αδικηθεί η Μήδεια, πόσο πιο παρεξηγημένη οντότητα θα μπορούσε να είναι;
Και, πιο βασικά, πόσο πιο στερεοτυπικά θα μπορουσε να αποδοθεί και να κινηθεί αυτό το πρότυπο της ξένης, της μάγισσας, που φέρνει κακοτυχία στο μέρος που μένει; Στον μεσαίωνα θυσίαζαν κι έκαιγαν στην πυρά τις επονομαζόμενες μάγισσες για τον ίδιο λόγο, ενώ η Μήδεια καίγεται στην πυρά της αιωνιότητας, παρόλο που φέρεται ν' απόδρασε με το μαγικό φτερωτό άρμα της, δώρο του παππού της, του θεού Ήλιου ...
Είναι τελικά η Μήδεια μάγισσα τιμωρός ή μαγεμένη αδικημένη; Καταδικασμένη σε μια δυστυχία, καταδικασμένη να κάνει προσωπικές θυσίες για την αναζήτηση του ακριβότερου ελιξίριου όλων, το ένα που δεν κατείχε παρόλο που το εξουσίαζε, όχι το πολυπόθυτο από πολλούς της αθανασίας, αλλά εκείνο της ευτυχίας...
Και να θυμάστε... “Μέγα κακό που είναι οι έρωτες για τους ανθρώπους” (vi)
Σημειώσεις:
i Χαρακτηρισμός της Μήδειας από τον Πίνδαρο, 4ος Πυθιόνικος, στίχος 233, από το παν- + φάρμακον, που σημαίνει ειδικός σε όλα τα είδη των μαγικών και των φαρμάκων
ii Λήμμα “Μήδομαι”, “Λεξικόν Ομηρικόν” (Ι. Πανταζίδου, 1967)
iii Το χρυσόμαλλο δέρας ήταν ο σκοπός του ταξιδιού του Ιάσωνα στην Κολχίδα και το ζητούμενο του άθλου που έθεσε πρώτος ο Πελίας στον Ιάσονα, για να του παραδώσει τη βασιλεία, την οποία είχε σφετεριστεί από τον ετεροθαλή αδερφό του και πατέρα του Ιάσονα, Αίσονα
iv Βότανο που είχε φυτρώσει από το αίμα του Προμηθέα
v Σύντομα ήρθε και το δικό του τέλος, από την πρύμη της Αργώς, που έπεσε και τον τσάκισε.
vi Ευριπίδης, “Μήδεια”, στίχος 330
Ευαγγελία Παπανίκου
Imaginarium Magazine Τεύχος 8 Σεπτέμβριος2021