της Ευαγγελίας Παπανίκου
Αιθέρια νύμφη; Δαιμονική Θεά; Αθάνατη Μάγισσα; Η Κίρκη είναι μια ύπαρξη ανάμεσα στο υπερφυσικό και στο πραγματικό. Χάνεται πίσω από τον ίδιο πέπλο μυστηρίου που καλύπτει το νησί της, τις επιθυμίες της και τις πράξεις της.
Οι μύθοι που την περιβάλλουν απευθύνονται με ψυχαναλυτική χροιά στην ουσία της ανθρώπινης κατάστασης, τυπικό για μύθους με μάγισσες και θεές. Γνωρίζοντας ότι ο Κίρκος είναι είδος ιδιαιτέρως ευφυούς γερακιού, που διαγράφει χαρακτηριστικούς κύκλους γύρω από το θήραμά του πριν το αρπάξει, τι σημαίνει αυτό για τη φύση της Κίρκης;
Η καταγωγή της αποτελεί άλυτο μυστήριο. Κατά τον Όμηρο και τον Απολλόδωρο, ήταν κόρη του θεού Ήλιου και της Ωκεανίδας Περσίδας, αδερφή του φημισμένου μάγου Αιήτη (1) , θεία της μάγισσας Μήδειας (2), την οποία εξάγνισε μετά τον φόνο του Άψυρτου και αδερφή της μάγισσας Πασιφάης (3). Ίσως όμως ήταν κόρη του θεού Ήλιου και της θεάς Εκάτης αλλά, κατά τον Διόδωρο, ίσως είναι η κόρη του Αιήτη και της Εκάτης.
Ξακουστή σε κάθε περίπτωση, η μάγισσα Κίρκη, με διδαχές από τον Αιήτη και την Εκάτη την ίδια, πράγμα που επιβεβαιώνεται από τις γνώσεις της για τον Κάτω Κόσμο, με πιθανές πύλες του Άδη και στο βασίλειό της. Περίοπτο μέλος της πιο σημαντικής οικογένειας μαγισσών στην αρχαία Ελλάδα. Το βασίλειό της, η Αία, τοποθετείται στο όρος Κιρκαίον, που μοιάζει με νησί, τριγυρισμένο από θάλασσα και έλη, όπως περιγράφει ο Στράβων. Αποκαλείται κι ως “Αιαίη”, ενώ και τ' όνομα του Αιήτη διατηρεί την κοινή καταγωγή και μαγική σύνδεσή τους. Το πετρόκτιστο παλάτι της, κάστρο απόρθητο, προστατευμένο από πυκνά δάση, άγρια βλάστηση κι άγρια ζώα που η Κίρκη εξουσιάζει.
Ζει μόνη της κι απομονωμένη από αρχετυπική επιλογή. Ίσως όμως να εμπλέκεται κάτι πιο μυστήριο στην (αυτο)εξορία της. Όπως όλα τα αρχέτυπα, πρέπει να εξεταστεί προσεκτικά υπό ένα διαχρονικό, πανανθρώπινο πρίσμα κι όχι ως έρμαιο επίκαιρων νεοτερισμών και πολιτικής ορθότητας. Η Κίρκη είναι μια από τις πρωταρχικές θηλυκές μορφές που καθόρισαν το μαγικό κι υπερβατικό, δίνοντας έμφαση στην ιδιαίτερη δύναμη που κρύβει το θηλυκό στοιχείο. Το μετέπειτα μοτίβο, ατόμου με μαγικές γνώσεις ή επίγνωση διαχείρησης αρχέγονων ενστίκτων, που ζει αποτραβηγμένο από την κοινωνική ζωή πηγάζει από τον μύθο της Κίρκης.
Η Κίρκη μένει πιστή στην τέχνη της σ' ολόκληρη τη ζωή της ασχέτως από το αν αυτή ήταν η μοίρα της ή αν κάποιο γεγονός την καθόρισε – χρειάζεται η ίδια ψυχική δύναμη για να διατηρηθεί ή να αποφευχθεί μια πορεία.
Καθοριστικό σημείο καμπής στη μαγική υπόστασή της αποτέλεσε η ερωτική απογοήτευσή της από τον Γλαύκο, ο οποίος την απέρριψε για τη Σκύλλα. Αναδυόμενη από το ψυχικό τραύμα της η Κίρκη κατάλαβε τις μαγικές δυνάμεις της. Τα μαγικά βότανά της λειτούργησαν αντανακλαστικά στην προδοσία του Γλαύκου: μεταμόρφωσε τη Σκύλλα στο γνωστό θαλάσσιο τέρας.
Η μόνη παρέα της ήταν άγρια ζώα και άνδρες που μεταμόρφωσε σε ζώα όταν προσπάθησαν να την πλησιάσουν βίαια στο βασίλειό της, θεωρώντας ότι η μοναχικότητά της κι η σωματική τους δύναμη τούς δίνει τέτοιο δικαίωμα.
Όταν οι σύντροφοι του Οδυσσέα κατέφθασαν στο παλάτι της, η Κίρκη ύφαινε, τάχα αμέριμνη. Μαγεύτηκαν απ' ό,τι έβλεπαν αλλά κι απ' ό,τι φαντάζονταν όταν κοιτούσαν το αλλόκοσμης ομορφιάς πρόσωπό της και το αγαλματένιο σώμα της, επάνω και κάτω από τους αραχνοΰφαντους πέπλους της.
Αγνόησε τα βλέμματά τους και τις σκέψεις τους. Τους περιποιήθηκε και τους πρόσφερε διαλεχτά φαγητά και άφθονο κρασί. Μόνο ...που μέσα στο κρασί, έριξε ένα μείγμα μαγικών βοτάνων.
Όταν το σκοτάδι απλώθηκε πυκνό στην Αία, η Κίρκη τους ακούμπησε έναν έναν με το μαγικό ραβδί της. Τους μεταμόρφωσε σε χοίρους - τα κατ' εξοχήν ζώα που θυσιάζονταν σε μαγικές τελετές, επειδή θεωρούσαν ότι το αίμα τους είχε κάτι το υπερφυσικό. Γι' αυτό χρησιμοποιούνταν ως μέσο καθαρμού για φόνους, δέσιμου όρκων, έναρξης συνέλευσης ή δραματικών αγώνων, οριοθετήσεις ιερών και θεμελιώσεις βωμών.
Ίσως ολόκληρο το νόημα του μύθου βρίσκεται στη μαγεία της μεταμόρφωσης της υλικής υπόστασης του ανθρώπου σ' αυτό που έχει μέσα η ψυχή του. Αυτό είναι που κάνει τις μάγισσες και τόσο τρομακτικές - συντελούν στο να έρχεται κάποιος αντιμέτωπος με τον εαυτό του, θυμίζοντας διαδικασία μύησης σε Διονυσιακά μυστήρια και τελετές, πριν τη μεταμόρφωση και τη θυσία.
Τους άφησε όσο ανθρώπινο νου είχαν για να καταλάβουν τη σκλαβιά τους, να τους βασανίζουν σκέψεις, επιθυμίες, λάθη και τύψεις, πετώντας τους κράνα και βελανίδια, όπως άρμοζε στη νέα φύση τους. Τα μάγια της ήταν οριστικά και αμετάκλητα και δεν είχε σκοπό να κάνει καμιά εξαίρεση, για κανέναν. Κανέναν – τι τραγική ειρωνεία συνοδεύει το απόλυτο του ποτέ, του πάντα και του ...Κανένα (4).
Λίγο πριν συναντήσει ο Οδυσσέας την Κίρκη, μετά από αναζήτηση των συντρόφων του, ο θεός Ερμής τού έδωσε προκαταβολικά το αντίδοτο: το μυθικό βοτάνι Μώλυ, ένα φυτό με ρίζες του χρώματος της νύχτας και άνθη του χρώματος του απόλυτου φωτός, που μόνο θεοί μπορούν να κόψουν απ' τη γη. Τον ορμήνεψε να φάει και να πιει άφοβα αλλά να ακινητοποιήσει την Κίρκη με το σπαθί του όταν προσπαθήσει να τον ακουμπήσει με το ραβδί της. Εκείνη όταν βρέθηκε από κάτω του, τον αναγνώρισε σαν τον ήρωα που της είχαν προφητεύσει. Μαγεύτηκε αντί να τον μαγεύσει. Τον ικέτεψε για τη ζωή της και του πρόσφερε τον έρωτά της.
Ο Οδυσσέας δέχτηκε. Η Κίρκη θα του έλεγε πληροφορίες σχετικές με τον θυμό του Ποσειδώνα και την επιστροφή του στην Ιθάκη, αφενός, κι αφετέρου, την πόθησε μοιραία, χωρίς υπαρξιακή αναζήτηση ή περιπέτειες με θεούς και τέρατα προς το λιμάνι της γνώση της Ιθάκης. Περνούσε μαγικά στην Αία με την Κίρκη – μήπως η υπόσχεσή της για αθανασία δεν είναι ένα όραμα και μια “Ιθάκη” ήδη, για έναν θνητό;
Πριν ενωθούν, η Κίρκη ορκίστηκε ότι δεν θα πράξει μαγικά εναντίον του κι έλυσε τα μάγια των συντρόφων του, κάνοντάς τους νεότερους και ομορφότερους. Κι όμως, του επεφύλασσε τη μεγαλύτερη μαγική μεταμόρφωση, χωρίς άγγιγμα ραβδιού, αλλά με άγγιγμα απόκρυφης γνώσης.
Η παραμονή του Οδυσσέα στην Αια, είχε ημερομηνία λήξης: συνειδητά ή ασυνείδητα, ανέσυρε μνήμες της προηγούμενης ζωής του, όλες μαζί συνοψιζόμενες ως, πατρίδα του – ο λόγος που βρισκόταν και που θα χανόταν με την Κίρκη, άχρονα, όπως όλες οι συνυφασμένες με μαγικό τρόπο ζωές.
Άγνωστος ο βαθμός του νόστου του Οδυσσέα στην εγκατάλειψη της Κίρκης. Γνωστή η ανιδιοτέλεια της Κίρκης, του παρέδωσε τα κλειδιά της γνώσης για Σειρήνες, Σκύλλα, Χάρυβδη, βόδια θεού Ήλιου, κάθοδο στον Άδη, με έτοιμη μελέτη θανάτου για να μη χάσει τα λογικά του. Του έδωσε υλική και πνευματική τροφή, ανύψωση ύπαρξης και ψυχής, απαντήσεις σε υπαρξιακά ερωτήματα και εσωτερική αναζήτηση... Του έδωσε έρωτα κι αγάπη... Και την ψυχή της... Κι έναν μοιραίο γιο, όπως το αγκυροβόλι του στην Αία.
Ήταν εξιλέωση για την ψυχή της που είχε παραχωρήσει ως αντάλλαγμα για την τέχνη της μαγείας; Ένας εξαγνισμός για τις εκδικητικές μαγικές πράξεις της, ως τότε; Ή μήπως, η μάγισσα Κίρκη τα έκανε όλα αυτά με δόλο, προσφέροντας λίγη από τη γνώση της, γιατί έτσι θα της ανήκε ο Οδυσσέας για πάντα; Είδε τη μοίρα τους και γνώριζε ότι μόνο ο θάνατος τελικά θα τους ενώσει; Είναι σωστό να υποπτευόμαστε τα κίνητρα μιας μάγισσας, επειδή κανείς δεν αγαπάει τις ξαφνικές μεταμορφώσεις της, μέσα στο ζωτικό του ψεύδος;
Όπως όλα τα μυστικά, έτσι κι αυτό, το καλύπτει ένας μανδύας πλάνης... Ερωτεύτηκε τουλάχιστον στ' αλήθεια ο Οδυσσέας την Κίρκη;
Το προφανές, ο σφοδρός έρωτας μιας αθάνατης μάγισσας για έναν θνητό ως μέρος του προσωπικού της άθλου, τρομάζει πιο πολύ κι απ' τη μεταμόρφωση του σώματος. Η μαγική αγάπη προϋποθέτει αμφίδρομες διαδρομές που δεν μπορεί ένας θνητός να συλλάβει εύκολα στα κατώτερα επίπεδα συνείδησής του.
Αυτό φαίνεται στην ετεροχρονισμένη σειρά γεγονότων μεταξύ Κίρκης κι Οδυσσέα, όπου κανονικά θα έπρεπε να τον εγκαταλείψει μετά την ικανοποίηση του πόθου της. Η Κίρκη όμως δεν έπαιξε μαγικά παιχνίδια – πράγμα που δεν μπορούμε να πούμε με απόλυτη σιγουριά για τον Οδυσσέα, λαμβανομένης υπόψιν και της συνομωσίας του με τον Ερμή.
Ίσως όμως το πιο θανάσιμο και απελευθερωτικό μαγικό της ήταν ο Τηλέγονος, ο γιος που απέκτησαν, κατά τον Ησίοδο. Ο Τηλέγονος αναζήτησε τον Οδυσσέα και τον οδήγησε τελικά στην Αία, αφού τον σκότωσε πάνω στη λεηλασία της Ιθάκης, κατά λάθος, με δόρυ που η αιχμή του ήταν το δηλητηριώδες κεντρί της ουράς σαλαχιού, κι ενώ νόμιζε ότι βρισκόταν αλλού.
Η διφορούμενη προφητεία του μάντη Τειρεσία, όπως διηγείται ο Σοφοκλής (“θα πεθάνει “εξ αλός”) δηλαδή, ο Οδυσσέας ή θα πεθάνει έξω από τη θάλασσα ή από τη θάλασσα, δεν ήταν ικανή να τον προστατέψει.
Ήταν προμελετημένος, κατά μία έννοια, ο θάνατος του Οδυσσέα από την Κίρκη; Πλέον ταυτόχρονα και νεκρός και ζωντανός, για πάντα κοντά της και δικός της, χωρίς να γνωρίζει την ύπαρξη του γιου του μέχρι την πιο κρίσιμη στιγμή της ζωής του: τη στιγμή του θανάτου του, απρόβλεπτη κι απροσδόκητη, όπως όλων των θνητών.
Η Κίρκη γνώριζε καλά την ανθρώπινη αυτή αδυναμία. Φημιζόταν στα πέρατα του κόσμου για αλοιφές που ξανανιώνουν, για μυήσεις αθανασίας και αιώνιας νεότητας (όπως του Τηλέμαχου που έγινε σύντροφός της) και την εξασφάλιση ασφαλούς διόδου στα Ηλύσια πεδία (όπως της Πηνελόπης και του Τηλέγονου όταν έγιναν ζευγάρι), όλα με το ανάλογο τίμημα ανά περίπτωση.
Συνοψίζοντας, παρόλο που μπορούν να ειπωθούν πολλά, σ' όλους τους μύθους, όπως και στης Κίρκης, η αναζήτηση αρχέτυπων κι ο συμβολισμός μαγικών μεταμορφώσεων, είναι πιο προφανής απ' ό,τι νομίζουμε...
Και να θυμάστε, όλες από την Κίρκη καταγόμαστε...
Σημειώσεις:
1. Βασιλιάς της Κολχίδας, πατέρας της Μήδειας και του Άψυρτου, ιδιοκτήτης του χρυσόμαλλου δέρατος.
2. Χειριστική, εκδικητική, μοιραία. Βοήθησε τον Ιάσονα στην κλοπή του χρυσόμαλλου δέρατος κι έφυγε μαζί του, πυροδοτώντας με τις σκοτεινές μαγικές δυνάμεις της μια σειρά από φρικτά, δίχως οίκτο, περιστατικά. Τεμάχισε τον Άψυρτο και πετούσε τα κομμάτια του στη θάλασσα για να επιβραδύνει τον Αιήτη που τους κυνηγούσε. Εξαπάτησε τις κόρες του Πελία για να τον τεμαχίσουν και να βράσουν τα κομμάτια του για να τον κάνουν πάλι νέο, για να λάβει εκδίκηση ο Ιάσονας. Σκότωσε τα παιδιά της για να εκδικηθεί τον Ιάσονα, που την εγκατέλειψε για τη Γλαύκη, κόρη του Κρέοντα, την οποία κι έκαψε με δηλητηριασμένο χιτώνα μαζί με τον πατέρα της που πήγε να τη βοηθήσει.
3. Μητέρα του Μινώταυρου, γνωστή από μύθους σεξουαλικής μαγείας με αντικείμενο τον σύζυγό της, βασιλιά Μίνωα αλλά και τον εαυτό της.
4."Κανένας" ήταν το όνομα με το οποίο συστήθηκε ο Οδυσσέας στον Κύκλωπα Πολύφημο, ο οποίος, όταν τον τύφλωσε ο Οδυσσέας, κάλεσε σε βοήθεια λέγοντας οτι ο Κανένας προσπαθούσε να τον δολοφονήσει. Οι άλλοι Κυκλωπες, λοιδορώντας τον κιόλας, τον αγνόησαν.
Βιογραφικό
Η Ευαγγελία Παπανίκου έχει σπουδάσει Εφαρμοσμένη Πληροφορική και κατέχει μεταπτυχιακό στη Διεύθυνση Πληροφορικών Συστημάτων στο University of Northumbria στο Newcastle της Αγγλίας. Ζει κι εργάζεται εκεί που ο Αλιάκμονας σχηματίζει μαιάνδρους ανάμεσα στα μυθικά Πιέρια και στο Βέρμιο. Είναι συγγραφέας ιστοριών εμπνευσμένων από την ελληνική μυθολογία και την αρχαία ελληνική γραμματεία. Εκτός από τα βιβλία της μπορείτε να τη βρείτε και στο κανάλι της https://www.youtube.com/evangeliapapanikou
Πρώτη Δημοσίευση: Imaginarium Magazine, Τεύχος 7, Ιούλιος 2021
Για αγορά του ελληνικού ψηφιακού περιοδικού πατήστε:
Φωτογραφικό υλικό: Κίρκη στην τέχνη
Public Domain